İşçi hüquqlarının formalaşması və onun inqilabları ilə günümüzdəki kapitalist sistemə giriş

Elmi-texniki tərəqqi nəticəsində buxar gücü ilə işləyən maşınların ixtira edilməsi və fabriklərin qurulması ilə fərqli bir işləyən təbəqə, yəni işçi sinfi meydana çıxdı, işçi-işəgötürən münasibətləri fərqli bir xarakter aldı, bir araya gələn bu işçi kütlələri  fabriklərdə və sənaye mərkəzlərində cəmləşməyə başladılar. Köhnə dövrün xırda emalatxanaları fabriklərin ucuz qiymət şərtlərinə tab gətirə bilməyib ləğv edildikdə, orada çalışan ustalar, usta köməkçiləri və şagirdlər yeni fabrik sistemində bacarıqlı və ixtisassız işçilərə çevrilərək geniş kütlələr arasında öz yerini tutmağa başladılar. Fabrik sisteminin yaratdığı fəhlə-işəgötürən münasibətləri köhnə gildiya sistemində görünən usta, usta köməkçisi və şagird arasındakı yaxın, şəxsi və səmimi münasibətləri ləğv edir, onu qeyri-şəxsi münasibətlər nizamı ilə əvəz edirdi. Fəhlə-işəgötürən münasibətləri aydın əmək-kapital münasibətinə çevrilməktəydi.

İstehsalın artması istər-istəməz işçi qüvvəsinə tələbi də özü ilə bərabər gətirirdi. Əməyə tələbatın artması nəinki usta-şagird münasibətinə son qoydu, həm də gildiyalar tərəfindən qorunan sosial sahədə mövcud nizam pozuldu və məhv edildi. Mövcud sistemin dağılması ilə cəmiyyətdə yeni nizama ehtiyac yarandı. Lakin bu ehtiyacı ödəmək heç də asan olmayan və ağrılı bir proses şəklində özünü göstərdi. Bu vəziyyət əmək-kapital ziddiyyətinin yaranmasına və yeni sosial təbəqənin, yəni fəhlə sinfinin yaranmasına səbəb oldu. Avropa fabriklərin yaranması daha əvvəl Avropa və XIX əsrlərdə meydana çıxdı. Bu, 19-cu əsrə qədər çox mühüm təsiri olan başqa bir təbəqənin, yəni burjuaziya təbəqəsinin məhsulu idi.

Əsrin ortalarından etibarən buxar maşınlarının geniş istifadə olunduğu İngiltərə, Fransa və Almaniyada işçilər son dərəcə pis iş şəraitini yaxşılaşdırmaq üçün həmrəylik könüllüləri, yardım fondları yaratmağa başladılar. Çünki o dövrlərdə işçilərin həyat və iş şəraiti çox ağır idi, gündəlik iş vaxtı 18 saata qədər ola bilərdi, işdən çıxarılmağa zəmanət verilmirdi, qadınlar və uşaqlar ağır şəraitdə işləyirdilər, istehsalatda bədbəxt hadisələrə və peşə xəstəliklərinə qarşı heç bir tədbir görülmürdü, əmək haqqı ancaq gündəlik həyatı təmin edə biləcək səviyyədə ödənilirdi, bəzən isə maaş verməkdən yayınırdılar. Bundan əlavə, on minlərlə fəhlə bir çox fabriklərin ətrafındakı ibtidai kazarmalarda və qeyri-sağlam şəraitdə həyatlarını sürürdülər. Bu şəraitdə işçilərin orta ömrü 40-a çatmırdı.

Fəhlələr 1800-cü illərin ortalarından etibarən bu istismar mühitinə və ibtidai həyata qarşı iş və yaşayış şəraitini yaxşılaşdırmaq, ədalətsizliklərə qarşı birgə hərəkət edərək dirənmək üçün təşkilatlanmağa başladılar. Bu məqsədlə əvvəlcə qarşılıqlı yardım fondları və həmrəylik təşkilatları yaratdılar. Bu təşkilatlar sonralar həmkarlar ittifaqı təşkilatlarına çevrilməyə başladı.

1830-cu illərdə Fransada burjuaziyanın inhisarında sənaye və ticarətin inkişafı onun müstəmləkəçiliyə çevrilməsi ilə fəhlə sinfi əzilməyə başladı. Fəhlələrin vəziyyətini izah etmək üçün, işçi sinfi artsa da, sinif siyasi, iqtisadi və sosial hüquqlarının əksəriyyətindən məhrum idi. Amma buna baxmayaraq, fəhlələr ölkədə vergi yükünü daşıyır və gündəlik 15 saatlıq iş yükünün altında əzilirdilər. Lakin 1830-cu illərdən sonra işçilər birləşərək ittifaqlar və assosiasiyalar yaratmağa başladılar. 1845-46-cı illərdə Fransada ortaya çıxan aşağı qiymətlə başa gələn kənd təsərrüfatı məhsulları ilə işsizlik pik həddə çatdı və işçilərin maaşları 50-60% azaldı. İşsizliyin və aclığın artmasına baxmayaraq, hələ də siyasi hüquqlardan istifadə edilmir və fəhlə sinfi öz səsini çıxara bilmirdi. İqtisadiyyatın əsasını təşkil edən bankirlər cəmiyyətin bütün üstünlüklərinə malik idilər. Sənayeçi burjua nə qədər güclü olsa da, parlamentdə cəmi bir-iki nəfərlə təmsil olunurdu və cəmiyyətin bütün təbəqələri indi bankirlərdən asılı idi. Bütün bunların qarşısında gözlənilən reallaşdı və bu xaos mühitində bütün təbəqələrin iştirakı ilə “Xalq Cəbhəsi” yarandı. Bu birləşmənin məqsədi seçki sistemində köklü və bərabərlikçi islahat aparmaq idi. Karl Marksın fikrincə, 1789, 1830 və 1848-ci illərdə baş verən inqilablar əvvəlcə Fransada başladı, sonra bütün Avropa qitəsinə yayıldı.

1830-cu il inqilabı ilə burjuaziya daha da gücləndi. 1830-32-ci illərdə Qərbi Avropada sənaye tədricən inkişaf edir, kapital yığılması və milli gəlir yüksəlirdi. Bununla belə, bu artımda işçilərin payı getdikcə azalırdı. Bu vəziyyətin təbii nəticəsi işçi dünyasının narazılığı idi. Siyasi hüquqları da məhdud olan bu aşağı təbəqə öz siyasi məqsədlərinə çatmaq üçün qanuni yol kimi inqilab yolunu seçdi. Qadağaya baxmayaraq, xüsusilə Fransada fəhlə təşkilatları yaradıldı. Bu təşkilatlarda fəhlə sinfi də xüsusilə Karl Marks, Fridrix Engels oxuyur və bununla maariflənməyə çalışırdı.

1830-cu illərdə fəhlə sinfi öz tələblərini ifadə edə bilən və özlərini ictimai qüvvə kimi təqdim edə bilən təşkilatlar yaratmağa başladı. Xüsusilə, Lion toxucularının üsyanı göstərdi ki, fəhlə sinfinin əvvəlki kimi burjuaziyanın əlavəsi kimi çıxış edə biləcəklərinə dair gözləntiləri o qədər də uyğun deyildi. Fəhlə sinfi indi öz tələbləri ilə hərəkət edirdi. Bu tələblər burjuaziyanın əsas maraqlarına zidd idi. Onlar həm də idarəetmədə təkcə iqtisadi deyil, həm də siyasi cəhətdən iştirak etmək, idarəni bürokratik aparatlardan təmizləmək və birbaşa idarəçiliyə çevirmək kimi tələblər irəli sürürdülər. Lakin 1830-cu il inqilabı əslində respublikaçıların qələbəsi ilə nəticələnsə də, fəhlə sinfinin məğlubiyyəti ilə başa çatdı. Üsyanı davam etdirən işçilər kobud qüvvə ilə yatırıldı. Minlərlə işçi sürgün edildi, həbs edildi, öldürüldü. 1830-cu il inqilabı fəhlələr tərəfindən uduzuldu, lakin burjuaziya üçün qalib gəldi. Marks deyirdi ki, bu inqilabla xüsusilə bank kapitalı üstünlük təşkil edir və digər burjua təbəqələrini öz hakimiyyəti altında birləşdirdi. Bu, parlament rejiminin respublikaçılar tərəfindən qalib gəldiyi bir inqilab idi, amma yenə də bu işdə uduzan işçilər oldu.

1840-cı illərin böyük irəliləyişinə baxmayaraq, Avropanın bir çox ölkəsi iqtisadi çətinliklərlə mübarizə aparırdı. Məsələn, İrlandiyada böyük bir aclıq olduğu halda, 1847-ci ildə Fransa və Mərkəzi Avropada başlayan ticarət depressiyası kütləvi işsizliyə səbəb oldu. Xüsusilə Avropada aşağı təbəqə bu vəziyyətə sərt reaksiya verdi və radikal qrupların yüksəlişi müşahidə edildi

Bu dövrdə bir çox Avropa dövlətləri böyük sarsıntılar yaşadı. 1848-ci il inqilabı ilk dəfə fevralın 24-də Fransada başladı və bütün Avropa qitəsinə yayıldı. Martın 13-də Vyana, 18-də Berlin üsyan etdi, mayın əvvəlində İtaliyada xalq üsyanı başladı.1848-ci ilə qədər vəziyyət tamamilə fərqli idi. Burjuaziya öz daxilində parçalandıqca müxtəlif siyasi meyllər ətrafında bir-biri ilə toqquşmağa başladı. Bu vəziyyəti fəhlə sinfi respublikanı müdafiə etmək və onu daha da irəli aparmaq üçün fürsət kimi gördü. Bu səbəbdən inqilabda güclü iştirak etdi. Fərq isə özün onda göstərirdi ki, işçi sinfi həm sayca, həm də şüur ​​baxımından 1830-cu ildəkindən tamamilə fərqli idi.1848-ci il həm də Kommunist Manifestinin yazıldığı tarixdir. 1848-ci il inqilabı başlamazdan əvvəl Marks və Engels fəhlə birliyinin tələbi ilə fəhlə kommunist partiyasının manifesti olan Kommunist Manifestini yazmışdılar. Sadəcə buna baxaraq da, 1848-ci il inqilabının nə üçün işçi sinfi baxımından əvvəlkilərdən fərqli olduğunu görə bilərik. Fəhlələr arasında  sosialist və kommunist ideyalar kifayət qədər geniş şəkildə hakim olmuşdur. Avropanı təqib edən bir ruh kimi başlayan manifest bu vəziyyəti izah edir. Kommunist ruhu, kommunizm indi işçilər arasında gerçək bir arzu, həyata keçiriləcək bir xəyaldan çox qazanılacaq siyasi mövqe olaraq əhəmiyyət daşıyırdı. İş o yerə çatmışdı ki, fəhlə təşkilatları arasında nəinki müxtəlif utopik sosialistlər, anarxistlər, müxtəlif siyasi sosialist təmayüllər, həm də Marksın və Engelsin müəyyən etdiyi kommunizmin tərəfdarları meydana çıxmağa başlamışdı. Bu, 1848-ci il inqilabını əvvəlki inqilablardan fərqləndirən ən mühüm xüsusiyyətdir. Böyük zorakılıqla, qanla basdırılmasını izah edən xüsusiyyətlərdən biri də budur.

Böyük dünya qarışıqlıqlarında, xüsusən də burjuaziya Avropada müəyyən qazanc əldə etməyə nail olmuşdu. Bu inqilabda fəhlə sinfinin məğlubiyyəti də çətin görünürdü, çünki onun ətrafında böyük güc formalaşmışdı. Onların tələbləri güclü idi və rejimin əsaslarına yönəlmişdi. Lakin fəhlə sinfi qeyri-mütəşəkkil idi. Sinif siyasi cəhətdən əhəmiyyətli dərəcədə parçalanmışdı. Fəhlələr arasında daha çox utopik və anarxist baxışlar üstünlük təşkil edirdi və onların kapitalizmin yox olması ilə nələrin baş verəcəyi ilə bağlı təsəvvürləri yox idi. Kommunist Manifesti yazılmasına baxmayaraq bu çox dar bir işçi dairəsi üçün məna kəsb edirdi və işçi sinfi hələ marksist dünyagörüşü ilə tam tanış deyildi.

İngiltərə işçi ittifaqının beşiyi hesab edilən ölkədir. Sənaye inqilabı ilə Marksın “müasir sənayenin ilk yaradıcılığı” adlandırdığı fəhlə sinfinin sayı və onun ümumi əhali içərisindəki nisbəti sürətlə artmağa başladı. Əvvəlki dövrlərdə, yəni orta əsrlərdə cəmiyyətin böyük hissəsini təşkil edən aşağı və orta təbəqələr tədricən azalmağa davam edir, nəhayət, bir tərəfdə az sayda varlı kapitalistlərdən, digər tərəfdən isə fəhlə kütlələrindən ibarət ictimai quruluş yaranmışdı. Bu inkişaflar çərçivəsində İngiltərədə kəndli sinfi demək olar ki, məhv olmuş, onların əksəriyyəti şəhərlərə köçərək işçi kütlələrinə qoşulmuş, kənd təsərrüfatında qalanlar isə muzdlu işçilərə çevrilmişdilər.

19-cu əsrin iqtisadi mühitində sənayedə və dünya bazarında iqtisadiyyatın lideri İngiltərə olsa da, həmçinin iqtisadi və siyasi narahatlıqların olduğu yer idi, amma inqilabların başladığı yer Fransa idi.

Marksın fikrincə, fevral inqilabı Fransaya bəzi siyasi hüquqlar gətirmişdi. Fransada torpaq və mülk sahibi olan kəndlilər bu zaman bəzi siyasi hüquqlar da almışdı. 1830-cu il İyul İnqilabında olduğu kimi, 1848-ci ilin Fevral İnqilabı da kapitalist, kapitalist formasiya idi. Çünki fevral inqilabı burjua məntiqini hakimiyyətə gətirdi və fəhlə sinfini azlıqda qoydu. Fransa proletariatı təkbaşına siyasi qazanc əldə edə bilməyəcəyini anladığı üçün burjua tərəfi ilə birgə hərəkət edərək, az da olsa, fəhlə sinfi üçün müəyyən nailiyyətlər əldə etməyə çalışırdı. 1848-ci il fevral üsyanının işçi xarakteri zəif idi, lakin proses irəlilədikcə 22 iyunda milli emalatxanalar bağlandıqdan sonra Paris fəhlə üsyanları baş verdi və bu üsyanda fəhlələr burjua sinfini məhv etməyə çalışırdılar.

Paris fəhlələrinin üsyanı sosialist fəhlələrinin üsyanı olsa da, bu üsyan lidersiz və hərbi texnikasız inkişaf edirdi. Bir çox mütəfəkkirlərin və sosialist mütəfəkkirlərinin fikrincə, 22 iyunda fəhlə qiyamının iflasa uğraması fəhlə sinfinin daha burjuaziyaya tabe ola bilməyəcəyinin göstəricisi idi. Fəhlə üsyanından sonra yerli burjua hakimiyyətləri ilə feodal burjuaziyası arasında ittifaq yarandı.

Almaniyada 1848-ci il fəhlə inqilablarının formalaşması daha çox burjua-liberal xətt üzrə inkişaf edirdi. Almaniyanın parçalanmış siyasi quruluşunun narazılığı ilə birlikdə tək parça və idarədən ibarət bir alman gücü arzusu var idi. Vyana Konqresi Almaniyanı parçaladıqdan sonra yeni qurulan 35 dövlətin hamısı mütləqiyyətlə idarə olunan kiçik knyazlıqlar idi. Burjuaizm əleyhinə olan alman cəmiyyətində ümumi hakimiyyət torpaq sahibi zadəganların əlində idi. 1848-ci ilin yazında bəzi fəhlə hərəkatları meydana çıxsa da, tezliklə bu hərəkatlar yatırıldı. Almaniyada fəhlə hərəkatlarının əsas səbəbi Almaniyanın birləşməsi istiqamətində addımlar atmaq idi.

Avstriyanın siyasi quruluşuna uyğun olaraq 1848-ci il fəhlə inqilabları Vyanada liberal, çex, macar və italyan xalqlarında isə milli istəklərə uyğun olaraq gedirdi. 1815-ci ildə keçirilən Vyana Konqresində Avstriya mütləqiyyət ideyalarının mərkəzi kimi çoxmillətli quruluşunu qoruyub saxlamağa çalışmışdı. Metternix Avstriyanın bu cür inqilabi düşüncə ilə parçalanacağını bilirdi. Əvvəlcə Vyanalılar 1848-ci il martın 13-də Vyanada üsyan qaldırdılar, bundan sonra Meterniç istefa verməli oldu. May ayında aristokratiya ləğv edildi, eyni zamanda işçilərin siyasi hüquqları genişləndi. Vyanada bu hadisələr cərəyan edərkən inqilabın və millətçiliyin təsiri altında macarlar, italyanlar və çexlər üsyan etdilər. Lakin Avstriyanın siyasi şəraitə buna uyğun olmadığı üçün dözmədi və Avropanın ən qüdrətli liderlərindən biri olan I Nikolay general Paskeyeviçin komandanlığı altında yüz min nəfərlik ordunu Macarıstana göndərdi.

Bəs Fəhlə İttifaqları necə və hansı şəraitdə yaranmağa başlamışdı?

İngiltərədə 15-ci əsrdən bəri usta köməkçiləri gildiyaları mövcud idi. Muzdlu işçilərin öz aralarında qurduqları ittifaqlar XVII əsrin ikinci yarısından, 1660-cı illərdən başlayaraq yaranmış və xüsusilə XVIII əsrdə geniş vüsət almışdı. Bəzi ittifaqlar çox güclü idi ki, şagirdlik təhsilini başa vurmamış işçiləri onların peşə fəaliyyəti ilə məşğul olmasına icazə vermirdi. Belə daimi birliklər olmadıqda işçilər vəziyyətin tələb etdiyi kimi kortəbii toplanır və sonra dağılırdılar. Bu işçi birliklərinin 18-ci əsrdə apardıqları sənaye mübarizələrinin 19-cu əsrdəki kimi şiddətli olduğu anlaşılır.

Sənaye işçiləri 18-ci əsr boyu kollektiv fəaliyyətdə getdikcə daha çox iştirak edirdilər. Zaman-zaman maaşları və ya iş saatları ilə bağlı bəzi neqativ hərəkətlərlə rastlaşdıqda bir araya gələrək, danışıb problemlərini müzakirə edir, birgə mübarizə aparır, məsələ həll olunandan sonra dağılırdılar. Bununla belə, bəzi peşələrdə xəstə və işsiz üzvlərə kömək edən daimi işçi birlikləri var idi. Onlardan bəziləri işəgötürənlərin minimum əmək haqqı tələblərini qəbul etməsinə, həmkarlar ittifaqı üzvü olmayanların işə götürülməsinə mane olmağa, şagirdlər üçün minimum əmək yaşını təyin etməyə, yeni texnika və texnikanın tətbiqinə mane olacaq qədər güclü idi. 18-ci əsrin son onilliyində işçilərin təşkilatlanmasında böyük artım müşahidə olundu. Sənaye işçiləri 18-ci əsr boyu kollektiv fəaliyyətdə getdikcə daha çox iştirak edirdilər.

İşəgötürənə təzyiq göstərmək məqsədi ilə işçilərin əmək haqqının artırılması və iş vaxtının qısaldılması məqsədi ilə yaradılan bu fəhlə birlikləri ingilis adət hüququ ilə qanuni sayılmamış, üzvləri olduğu kimi mühakimə edilmiş "xəyanət" hesab edilmişdi. Fəhlələr qanundakı boşluqlardan istifadə edərək bu cür təqiblərə düşənləri xilas etməyə çalışırdılar. 1720-ci illərdə işəgötürənlər parlament qarşısında işçilərin bu cür kollektiv hərəkətlərinin qarşısını alacaq və cəzalandıracaq yeni qanunlar qəbul etməyə səy göstərdilər. Qismən uğur qazandılar. Parlament 1721, 1723, 1749 və 1773-cü illərdə bu fəhlə ittifaqlarını və fəhlə hərəkatlarını yatırtmaq üçün bəzi tədbirləri nəzərdə tutan qanunlar qəbul etdi. Bu qanunlarla əmək haqqının yerli ədliyyə orqanları tərəfindən müəyyən edilməsi təcrübəsi tətbiq edilmiş və bu yolla işçilərin mənafeyinin müdafiəsi qarşıya məqsəd qoyulmuşdur. Lakin işçilərin kollektiv hərəkətinin qarşısının alınması və əmək haqqının müəyyən edilməsi üçün görülən bu tədbirlər o qədər də təsirli olmadı.

1825-1850-ci illər İngiltərənin iqtisadi həyatında böyük dəyişikliklərin yaşandığı bir dövr idi. Zaman-zaman ağır iqtisadi böhranlar işçilərin hüquqları sahəsində irəliləyişə mane olurdu. Maşınların getdikcə daha intensiv istifadəsi əl dəzgahlarında işləyən bir çox toxucuların işini itirməsinə, eyni zamanda son dərəcə pis iş şəraitinin yaranmasına səbəb olurdu. Bu mənfi hadisələr qarşısında kapitalist sistemin normal gedişatda vəziyyətlərini yaxşılaşdıracağına ümid edən işçilər, onlara bir müddət yeni bir cəmiyyət modeli və yer üzündə cənnət vəd edən utopik layihələrə maraq göstərməyə başladılar. Bu dövrdə Fransada ideal cəmiyyət üçün müxtəlif təkliflər səslənirdi. Sanit Simon, Furye, Louis Blanc və Prudonun ideyalarına böyük diqqət yetirildi. Bu mütəfəkkirlər istehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyətin ləğvini və istehsalın cəmiyyətdə hamının mənafeyi naminə təşkil edilməsini və bölüşdürülməsini mümkün edən ictimai quruluşun yaradılmasını nəzərdə tuturdular.

Fransız İnqilabının yaydığı ideyalar birbaşa və Amerika Müstəqillik Hərəkatı vasitəsilə ingilis işçilərinə əhəmiyyətli təsir göstərdi. İngiltərədə fəhlələrin müstəqil siyasi təşkilat yaratmaq üçün ilk cəhdi 1792-ci ildə qurulan LCS(London Corresponding Society) oldu. Bu birlik Londondan kənarda olan işçilərlə yazışma yolu ilə əməkdaşlıq etməyə çalışırdı. Xalqın bütün təbəqələrinin parlamentdə təmsil olunması, siyasi bərabərlik və ümumi seçki hüququ bu cəmiyyətin əsas məqsədləri idi. Hakimiyyət fəhlələrin qurduğu bu cəmiyyətə düşmən münasibət bəsləyir, onun yığıncaqlarını zorla dağıtır, həbslərə başlayır. 1799 və 1800-cü illərdə qəbul edilən qanunlarla Cəmiyyətin mövcudluğuna son qoyuldu.